Filmmaker Leonard Retel Helmrich is overleden. Dat maakte de familie van de 63-jarige cineast bekend. Retel Helmrich werd vooral bekend door zijn trilogie Stand van de zon, Stand van de maan en Stand van de sterren.

Voor de trilogie volgde Retel Helmrich twaalf jaar lang een Indonesische familie in de sloppenwijken van Jakarta. De drie films werden overladen met nominaties en prijzen op grote internationale filmfestivals als het IDFA en het Sundance Film Festival.

Begin 2017 kreeg Retel Helmrich tijdens de bewerking van zijn documentaire The Long Season een acute hartstilstand waardoor hij met blijvende gezondheidsproblemen kampte. De documentaire won in dat jaar de award voor beste Nederlandse documentaire op het IDFA en werd een jaar later genomineerd voor een Gouden Kalf op het Nederlands Film Festival.

In 2018 werd Retel Helmrich geridderd als Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw.

Maker van betoverende documentaires

Een van de meest getalenteerde, originele en succesvolle documentairemakers van Nederland was hij. Deze week is hij op 63-jarige leeftijd overleden: Leonard Retel Helmrich. Een hartstilstand tijdens de montage van zijn documentaire over Syrische vluchtelingen, The Long Season, maakte hem vanaf 2017 het werken onmogelijk.

Retel Helmrich maakte een film over de laatste Nederlandse haringvissers (Hollandse Nieuwe, 2013) maar zijn magnum opus is en blijft het betoverende, onder talloze internationale prijzen bedolven drieluik over een christelijke familie in Jakarta, tevens een microkosmos voor de transformatie van Indonesië na de val van Soeharto: Stand van de Zon (2001), Stand van de Maan (2004) en Stand van de Sterren (2010). Hij won er tweemaal de hoofdprijs van IDFA mee, alsmede de prijs voor beste documentaire van het prestigieuze Sundance Festival.

Nadagen van Soeharto

Leonard Retel Helmrich groeide op in Tilburg als een van de acht kinderen van een uit Indonesië gevluchte Javaanse moeder en Nederlandse vader. Hij doorliep de Filmacademie in Amsterdam en nam na een „brutale minimal movie” over Tilburg (Het Phoenix Mysterie, 1990) een klus aan als cameraman in Indonesië. Het waren de nadagen van dictator Soeharto, het was onrustig. Retel Helmrich bleef plakken, maar werd in 1995 bij een betoging opgepakt, verhoord, van spionage en subversie beticht en voor achttien jaar verbannen.

In 1997 bleek hij alweer welkom, toen het bewind van Soeharto onder invloed van de Aziatische financiële crisis wankelde. Ter plekke besloot Retel Helmrich dat het gezin van zijn fixer Bakti Sjamsuddin een interessant gezichtspunt was om de ontwikkelingen in Jakarta te volgen. Retel Helmrich bleef dertien jaar terugkeren: Bakti ontwikkelt zich in die tijd tot een opportunist en non-valeur die leeft voor zijn vechtvissen – tot woede van zijn vrouw, die ze op zeker moment wokt. Nichtje Tari groeide op van bedeesd meisje tot verwend nest. Oma Rumidjah ziet het allemaal hoofdschuddend aan.

Zijn Stand Van-drieluik was zo succesvol omdat Retel Helmrich de historische Nederlandse bagage straal negeerde en het moderne Jakarta met een open, frisse blik bekeek: de opkomst van de politieke islam, de politieke chaos, de nieuwe alledaagsheid. Hij legde de Sjamsuddins vast volgens het recept van de cinéma vérité: pure beelden, zonder commentaar.

Doorlopend shot

Zijn vloeiende, zoekende, soms bijna spookachtig over daken en door riolen dwalende camerawerk was opmerkelijk: Terrence Malick avant Terrence Malick. Retel Helmrich sprak zelf van ‘Single Shot Cinema’: in een doorlopend shot vanuit allerlei invalshoeken filmen. In één shot kan je zo een heel verhaal vertellen.

Een prachtig voorbeeld is de opening van Stand van de Sterren. Je denkt een sterrenhemel te zien, maar bij het uitzoomen blijken de sterren dauwdruppels op een rijstveld te zijn waar een boer een wolk insecticiden overheen spuit: een weergaloze, suggestieve mix van macro en micro, traditie en moderniteit. Zulke bravoureshots combineerde hij met scherpe montage die mensenmassa’s, insecten en wolken zo mixte dat associatiepatronen gingen knetteren.

Retel Helmrich had ook een warm oog voor het persoonlijke, geestige detail. Zijn personages filmde hij vanaf een opvallend lage hoek. Met de camera op schoot, legde hij uit: cirkel je om je personage heen dan word je nooit een onopvallend observerende ‘vlieg op de muur’. Stilletjes in een hoekje op een stoel heb je meer kans de realiteit te betrappen.

Niet dat hij echt geloofde in neutraal observeren: zijn camera had de Sjamsuddins grondig veranderd, wist Retel Helmrich. Bakti was door zijn geld zo’n lapzwans geworden, nichtje Tari een verwaand nest dat neerkeek op haar eigen sloppenwijk. Een camera is nooit neutraal, schept zijn eigen realiteit. Retel Helmrichs realiteit was magisch.

Bron: NRC 18-07-2023